Yazılı mənbələrdə adı “Alıncaq”, “Alancıq” , “Əlincək” və “Əlincə” şəklində çəkilən qala Naxçıvan-Culfa yolunun kənarında, Əlincəçayın sağ sahilində dağ üstündə yerləşir.
Qədim türk dilində dağın təpəsi anlamını verən “alın” və qənimət anlamı daşıyan “alınc” mənaları da olmuşdur. Nuh dastanı ilə bağlı Şumer və Naxçıvan əfsanə və rəvayətlərdə Əlincə qalanın adı keçir.
Tarixçi və səyyahlardan Asolik (928-1018), Stefan Orbeliani (1258-1304), Ən-Nəsəvi (XIII əsr), Klavixo (XV), Övliya Çələbi (XVII) və başqaları bu qala haqqında məlumat verirlər.
Hətta türk mənbələri buranı “məhbəsi mülk” adlandırıblar.
Tədqiqatçıların araşdırmalarından məlum olur ki, Əlincə adı bu ərazilərdə yaşamış Ərinçı, yəni Əlincək tayfasının adı ilə bağlıdır. Təqribən, 2 min il bundan əvvəl həmin tayfa birliyi Əlincəqalanı inşa etmiş və özlərinin təhlükəsizliyini qorumuşdur. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında da Əlincə qalası möhkəm müdafiə istehkamı kimi təsvir olunur. Dastanda üç yerdı adı çəkilir.
Əlincə qalasının dağıdılmasının isə bir səbəbi var idi: “Müxaliflər Azərbaycan ölkəsini tutduqda, möhkəm yer onların sığınacaq yerinə çevrilməsin”
Mənim hədəfim isə qaynaqlarda qeyd edilən yeraltı yolların mövcud olmasını öyrənmək idi. Azərbaycanın orta əsr şəhər və qalalarında ehtiyat üçün tikilmiş yeraltı gizli yolların olması haqqında xeyli məlumat mövcuddur.
Orta əsr şəhər və qalaları düşmən mühasirəsinə düşdüyü zaman su, ərzaq, silah əldə etmək, son anda xilas olmaq üçün gizli yeraltı yolların varlığı böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Belə gizli yollar bəzi orta əsr qalalarında son vaxtlara qədər qalmışdır.
Gülüstan qalasında, İsmayıllıda Qız qalasında, İncəçay kənarında salınmış Gülüstan qalasında, Gülüstanın bəzi şəhər və qalalarındakı gizli yeraltı yollar buna nümunədir. Qeyd edim ki, Bakı başda olmaqla digər yerlərdə yeraltı gizli yollarda olan Mən Azərbaycanda bu yolların axtarışı ilə məşğulam və Əlincə qalasında da bunun olmasını araşdırmaq üçün zaman az olsa da təxmini yeri müəyyən etmək əsas hədəfim idi.
Qədim əlyazmalarda, məktublarda, qaynaq və yazılarda qeyd edilir ki, qaladan Əlincə çayına gizli yeraltı yollar olub. Həmin gizli yolla gedib su və ərzaq gətirirmişlər özlərinə. Qaladakıların camaatla da əlaqələri olub. Camaat köməklik edirmiş mühasirə vaxtlarında. Dörd yol olub.
1) Əlincə çayın altından
2) Xanagəha gedən yol
3) Naxçıvan şəhərinə yol
4) Haçadağa (İlandağ) gedən yol.
Hazırda o yolların yeri bəlli olsa da, orda daxil olmaq mümkün deyil. Kİfayət qədər zəhərli əqrəb və ilanlar orda məskən salıblar.
Qeyd edim ki, Əlincə qalasının bərpası zamanı yeraltı su xətləri – “kəhriz”lər aşkar olunmuşdu ki, onların altı birbaşa çıxış yolu idi.
Əlyazmalara inansaq Qalanın daşla hörülmüş qapısı var. Məsafələri düzgün qurmaqla 4 ədəd şam yandırmaqla divarın cənub-şərq tərəfindən qalanın qalan hissəsinə keçmək üçün dar you müəyyən etmək olar. Dörd yolun içərisinə düşmək üçün 200 metrlik dar keçidi keçmək lazımdır. Sonra isə tunelə düşürsən və tunelin içərisində yolu nəzarətdə saxlamaq və ötürmə üsulundan istifadə edərək xırda gözətçi yerləri düzəldilmişdir.
Yerli sakinlərdən orda eşitdiyim bəzi rəvayətlərə görə, bu tunellər eyni zamanda Qalanın altında yeraltı şəhərə də aparır ki, düşmən hücumları zamanı qala sakinlərinin sığınacaq tapdığı bir yer olmuşdur. Bəzi mənbələr yazır ki, bu qalada Atabəylər dövlətinin, Əmir Teymurun və ondan öncə də mövcud olan dövlətlərin xəzinələri yerləşib. Rusiya imperiyası və sovet dövründə bir neçə dəfə gəlib burada xəzinə axtarıblar, amma heç nə tapa bilməyiblər. Ehtimal edilir ki, bu dörd yeraltı yollardan biri həmin xəzinələrə aparan yoldur. Onu da mifik güclər qoruyur. Bəzi ehtimallara görə də məhz xəzinələr də bu yeraltı mifik şəhərdə gizlədilir.
Əlincə qalasının divarlarında və yeraltı tunellərində çoxlu sayda sirli yazı və işarələr vardır. Bu yazıları zaman az olduğu üçün tam təhlil etmək mümkün olmadı. İnşallah daha böyük zaman və texniki avadınlıqlarla ora səfər edəndə bu yazılar vasitəsilə yeraltı şəhər, yollar və tunellərə gedən yolu müəyyən etməyə cəhd edəcəm. Qeyd edim ki, Oğlanqala və Qazançı qalasının da tikilişi məhz Əlincə formatında olub.
Hədəfim bəllidir. İlk səfərimdə təxmini yeri xəritələr üzərində qeyd edilən və əlyazmalarda yazılan yerləri müəyyən etmək idi. Daha hazırlıqlı və uzun müddətli səfərimdə isə o tunellər, yollar və yeraltı şəhərə keçidləri tapmaq hədəfim olacaq.
Davamı:
1) Əlincə qalasında hansı xəzinələr var
2) Əlincə qalası Rusiyanı yer üzündən silinməsinin qarşısın necə aldı
Prof.Dr.Zaur Aliyev
