Ermənilərin əsasən Azərbaycanda 1828-ci ildə tam yerləşməsindən sonra oğurlamağa çalışdığı Albanlara aid dəyərləri bir bir üzə çıxardıb erməni yalanlarını ifşa etmək istiqamətində uzun zamandır kitablar və məqalələr yazıram. Ona görə niyə kilsələrə önəm verir yazıda, cavan budur: Bizə aid olanı özümüzə qaytarmaq.
Bu gün də Şuşa şəhərində ermənilərin oğurlamağa çalışdığı Qazançı kilsəsini tədqiq etmək üçün burdayam.
Birinci əziz media: Bu kilsə rus əsgərləri ibadətlərini və bəzi dini ayinlərini rahat icra etsin deyə 1868-1887-ci illərdə yazdığınız kimi kilsə deyil.
Kilsə əvvəllər, 1722-ci ilə qədər, Alban memarlığına aid birnefli məbəd olub. Təkcə Şuşada olan Qazançı kilsəsi ilə bağlı deyil, ümumiyyətlə, Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində olan Alban xristianlıq dövrünə aid olan abidələr də saxtalaşdırılıb. Bunlardan biri də adı çəkilən məbəddir. Alban memarlıq məktəbinə daxil olan Şuşadakı məbədin rus işğalına qədər memarlığı dördbucaqlı, planlı, birnefli zalı olub. Şərq hissəsində yarımdairəvi apsis, sağ və sol tərəflərində müqəddəsliklər olub. Şimal divarında vəftiz şrifti qorunub saxlanılıb. Silindrik tonoz pilasterlərdən yuxarı qalxan uzununa və eninə tağlara söykənirdi. Damı gövdəli, torpaq bəndi olub. Əhəng məhlulu ilə yarı emal edilmiş əhəng daşından tikilmiş idi. Pəncərə və qapı açılışları, tağlar və altlıqlar təmiz yonulmuş daşlardan hörülmüş idi. Yeganə giriş cənubdan açılırdı. Qeyd edim ki, erməni kilsələrinin memarlıq üslubunda iki giriş olur, tək giriş isə Alban memarlıq məktəbinə məxsusdur. İbadət zalı yeddi pəncərə ilə işıqlandırılıb.
Məbədin memarlıq planlaşdırma və kompozisiya həlli, heykəltəraşlıq nümunələri və diofizit xarakterli elementlər bu abidənin çoxəsrlik ənənələri olan Qafqaz Albaniyası memarlığına aid olduğunu təsdiq edir. Diofizit kilsələrinin memarlıq nöqteyi-nəzərdən altar hissəsi döşəmə səviyyəsindən 25 sm-dən başlayaraq, maksimal hündürlüyü 50 sm olub. Keşişin orada etdiyi hərəkətlərin kilsəyə ibadətə gələn şəxslər tərəfindən görülməsi qadağandır.
Bir faktı da qeyd edim ki, Alban dövrü memarlıq abidələrinin daş və divar rəsmlərində, eləcə də süjet xarakterli oymalarda daha çox türkdilli xalqlara məxsus elementlərdən istifadə edilməsi, hazırkı dövrdə bu abidələrin ermənilər tərəfindən daha çox zərər görməsinə səbəb olur.
Birmənalı şəkildə ermənilər Cənubi Qafqazda tarix və mədəniyyət abidələri üzərində türk ornamentlərinin və simvollarının olmasını qəbul etmirlər. Çünki onlar alban dövrü abidələrinin üzərindəki ornament və simvolları olduğu kimi qəbul etsələr, onda bu abidələrin erməniləşdirilməsi mümkün olmazdı.
Bəs niyə Qazançı adlanır? Qeyd etdiyim kimi, buranın adının Culfa rayonunun Qazançı kəndi, yaxud qazançılar ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Ona qalsa, Zəngilan, Ağdərə, Goranboy, Ağdam, Şörəyel və Ağbaba mahalında da Qazançı adını daşıyan kəndlər olub. Bu məntiqdən baxsaq, ən yaxın ərazi elə buralar sayılırdı, Naxçıvandan niyə dəvət edirdilər, özü də erməniləri? O dövrdə ermənilərin sayı nə qədər idi ki, Culfada?
Bu məbəd türkdilli qədim bulqarların Kazan/Qazan tayfasının adı ilə bağlıdır. Mənbələrə görə, onlar ilk dəfə eramızdan əvvəl II əsrdə bulqarların tərkibində Zaqafqaziya ərazisinə gəliblər. Eramızın ilk əsrlərində hunların, suvar və avarların, daha sonralar isə xəzərlərin tərkibində Azərbaycanda məskunlaşıblar. Cənubi Azərbaycan ərazisində, habelə Ukrayna, Başqırdıstan, Tatarıstan, Qərbi Sibir və s. yerlərdə də qazanlarla bağlı toponimlər mövcuddur. Xristian dininə aid olan bulqarların Kazan-Qazan tayfası da Şuşada ibadət üçün özlərinə birnefli məbəd inşa ediblər. Onların tayfalarına görə də Kazançı/Qazançı adlanıb bura. Buna görə də Qazançı oykoniminin əsasında dayanan Qazan komponenti qədim bulqar tayfalarından birinin adıdır.
Ona görə də bu kilsənin nə ruslara, nə də ermənilərə aidiyyəti var. Ruslar Qarabağı işğal edəndən sonra əsgərlərin ibadəti üçün yer azlıq edirdi deyə, buranı onlar ilk günlər genişləndirib pravoslav kilsəsinə çeviriblər. Kilsənin üzərindən asılan zəng, Şuşadakı rus komandanlığının tələbi ilə Rusiyanın Tula şəhərində hazırlanaraq, hərbçilərin köməyi ilə Şuşaya gətirilmişdi. 1868-1887-ci illərdə isə Alban məbədini sökərək onun xarabalığı üzərində, rus provaslav kilsə memarlığı üslubunda yeni kilsə tikiblər. Adını da qoyublar “Müqəddəs Xilaskar Kafedralı”. Bir məlumatı da bildirim ki, hətta ermənilərin özlərinin kitablarında yazılır ki, “Qazançı kilsəsinin əsası 1858-ci ildə “başqa kilsənin üzərində” qoyulub, 1868-87-ci illərdə tam inşa edilib”. Hətta Mesrop Taxiadyanın 1820-ci ildə yazdığı “Ermənistana səyahət” kitabında 1820-ci illərə qədər burda Alban kilsəsinin olduğu tam aşkar yazılır.
Qeyd edim ki, rus işğalından sonra 1816-cı ildə ilk kilsə, ikincisi 1822-ci ildə, üçüncüsü 1832-ci ildə və dördüncüsü – Qazançılar 1887-ci ildə tikilib. 1827-ci il noyabrın 4-də I Nikolayın fərmanı ilə İrəvanın baş məscidi dəyişdirilib xristian kilsəsinə (в честь Покровка Пресвятой Богородицы) çevrildi”,
Prof.Dr. Zaur Aliyev
