Son illərdə texnologiyanın sürətli inkişafı ilə video oyunlar və sosial media həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Bu platformalar ilkin baxışda əyləncə və sosial əlaqə vasitəsi kimi görünə bilər, lakin onların beyində yaratdığı təsirlər dərin və təhlükəli asılılıq formalarına səbəb ola bilir.
İnsanlar çox vaxt oyunu yalnız əyləncə kimi qəbul edirlər. Əgər şəxs istədiyi vaxt oyunu dayandıra bilirsə, işi bitirdikdən sonra qısa bir istirahət vasitəsi kimi istifadə edirsə və bu, onun gündəlik həyatına təsir etmirsə – bu, hələ asılılıq deyil. Lakin gec saatlara qədər yatmamaq, işi və ailəni ikinci plana keçirmək və ya oyun oynamaq imkanlarını düşünməkdən özünü saxlaya bilməmək artıq problemin mövcudluğuna işarədir.
Məhz bu nöqtədə oyun vərdişi, asılılıq forması alır. Bir çox müasir video oyun sistemləri yüksək stimulyasiya verir – rəqiblə yarışmaq, qalib gəlmək, nailiyyətlər qazanmaq və s. Bütün bunlar beyində “dopamin” adlı neyrokimyəvi maddənin ifrazını artırır.
Dopamin – beynin “mükafat siqnalı” adlandırılan bir maddədir. İnsanlar hər hansı bir uğur, maraqlı hadisə və ya ləzzət verici fəaliyyət zamanı dopamin ifraz edir. Bu maddə insanı motivasiya edir və xoşbəxtlik hissi verir. Lakin dopaminin süni yollarla – yəni narkotik, alkoqol, hətta video oyunlar və sosial media vasitəsilə – təkrarlanan stimullaşdırılması onun balanssız ifrazına və nəticə etibarilə asılılığa səbəb ola bilər.
Elmi araşdırmalara görə, həm narkotik maddələr, həm də yüksək stimulyasiya verən rəqəmsal məzmunlar beyində eyni “mükafat yollarını” aktivləşdirir. Bu, istifadəçinin yenidən və yenidən o təcrübəyə qayıtmaq istəyi ilə nəticələnir.
Sosial Medianın Saxta “Cool”luğu və Real Təhlükələr, sosial media platformaları – TikTok, Instagram və bənzərləri – istifadəçiyə “ideal həyat” görüntüləri təqdim edir. Bu səhnələr əslində çox vaxt gerçək deyil, amma beynimiz onları belə qəbul edir. Saxta xoşbəxtlik və rahatlıq görüntüləri ilə qarşı-qarşıya qalan beyin, öz real həyatını bəyənməməyə başlayır. Bu isə həm psixoloji narahatlıqlara, həm də asılılıq tipli davranışlara səbəb olur.
Sosial media istifadəsi də dopamin sistemini stimullaşdırır. Like almaq, izləyici artımı, yeni paylaşım və hekayələrin izlənməsi – hamısı bir növ dopamin siqnalıdır. Uzun müddət bu siqnallara alışan beyin, təbii yollarla xoşbəxtlik hissi yaşamaqda çətinlik çəkir.
Yeni Nəsil Zəhərlər: Şüşə İçində Deyil, Ekran İçindədir.
Əgər bir vaxtlar zəhərlər maddə şəklində qəbul edilirdisə, bu günün “zəhərləri” ekran vasitəsilə daxil olur. Oyunlar adrenalini, sosial media isə saxta rahatlığı təklif edir. Hər ikisinin ortaq cəhəti, insan beyninin təbii mükafat sistemini pozmaları və asılılıq formalaşdırmalarıdır.
Video oyun və sosial media asılılığı artıq rəsmi olaraq psixiatrik pozuntu kimi tanınmağa başlanıb. Dünya Səhiyyə Təşkilatı (WHO) 2019-cu ildə “Oyun Asılılığını” (Gaming Disorder) tanıdı. Psixoloqlar və nevroloqlar da bu asılılıq növünün real nəticələr doğurduğunu, insanların həyat keyfiyyətini aşağı saldığını və bəzən müalicə tələb etdiyini bildirirlər.
Əgər bir şəxs video oyunu və ya sosial medianı öz həyatının mərkəzinə çeviribsə, bu, artıq sadə bir hobbi deyil. Rəqəmsal dünya nə qədər cəlbedici olsa da, reallıqla əlaqəni itirmək, asılılıqla nəticələnə bilər. Bu səbəbdən öz davranışlarımızı izləmək, vaxt idarəsini düzgün aparmaq və lazım gələrsə dəstək almaq vacibdir.
Regional Sosial Təşəbbüslərə Dəstək İctimai Birliyi.
Sədr müavini:Gülnar Nəsibli.
